Bu bölümde hem dünya hem de kendi şaraplık üzümlerimizi gözden geçirip, sonra da ülkemizin şarap üretimindeki yerine ve bölgelere göre üreticilere bir bakacağız.
Öncelikle beni sürekli üzen ve hep bir şeyler yapma gereği hissettiren bilgilerle başlayalım.
Türkiye, dünya bağ alanları sıralamasında dünyada ilk 5 içerisinde. İspanya, Fransa, İtalya, Çin ve Türkiye şeklinde sıralama. ABD bizim arkamızdan 6. sırada. Daha sonra İran, Arjantin, Şili ve Portekiz geliyor. Bu listede Türkiye ve İran hariç diğerleri dünya şarap üretiminin en önemli ülkeleri. Burada bariz biçimde din etkisini görüyoruz aslında.
Yine Türkiye, şaraplık üzüm üretimi sıralamasında en üstlerde yer alan bir ülke. İlk sırada İspanya var. Onu İtalya ve Fransa izliyor. Hemen arkasından ise Türkiye geliyor. Yani dünyadaki en önemli şaraplık üzüm üreticilerinden birisiyiz. Ekolojik ve gen çeşitliliği anlamında en önemli ülkeyiz, bu ülkelere kıyasla üzüm yetiştirme maliyeti de en düşük ülkeyiz. Bilinen tarihte ilk üzüm ve şarap üretimine ilişkin bilgiler bu işin anavatanının Anadolu olduğu yönünde önemli bilgiler içeriyor.
Fransa ve İtalya ürettikleri üzümün %95’inden fazlasını şaraba dönüştürüyor. Dünyadaki en büyük ve en ünlü üretici ülke Fransa. Tüketimde kişi başı 50+ litre ile yine Fransa dünyada ilk sırada. Şarap ihracatı da Fransa için çok önemli. Yıllık 10 milyar dolardan fazla şarap ihraç ediyorlar. İtalya 7 milyar dolar, İspanya ise 3.5 milyar dolardan fazla. En büyük 3 üzüm üreticisi aynı zamanda en büyük 3 şarap üreticisi ve ihracatçısı. Üzüm üretiminde 4. olan Türkiye’nin ihracatı? Sanırım 15 milyon dolar olunca bayram edilecek Acı ama gerçek, bugüne kadar en yüksek ihracatımız 11 milyon dolar civarında. Çünkü Türkiye ürettiği üzümün tahminen sadece %3 kadarını şaraba dönüştürebiliyor. Geriye kalan sofralık, pekmez ve pestil yapımı gibi işlerde kullanılıyor.
Türkiye yaklaşık 30 kadar yerel ve yine 20 kadar yabancı kökenli üzümle 300+ çeşit şarap üretiyor. Ama bu şarapların dünyada bilinirliği yok denecek kadar az. Üzüm üretiminde en büyükler arasında yer alan Türkiye, şarap üretimi ve ticaretinde ise dünyada sadece %0.1 paya sahip. Gerçekten üzücü. Türkiye yerel üzüm genlerinde yaklaşık 1200 çeşit var, bunlardan aktif olarak 300 kadar üzüm çeşidi üretiliyor. Şaraba uygun olan ise 30 kadar yerli çeşit üzüm.
Bu konuda daha fazla söz söylemeye gerek yok aslında. Bu tamamen ayrı bir yazı konusu olabilir. Belki ileride bunu da yaparız.
Bu yazı serisinin ilkinde de belirttiğim gibi, şarap üretiminde butik ve şato şarapçılığı çok önemli yer tutar. Türkiye’de de özellikle son 10 yılda bu alanda ilerleme kaydedildi. Çok güzel şaraplar üretilmeye, bunlar dünyadaki yarışmalarda iyi dereceler almaya başladılar. Bu nedenle önümüzdeki 10-20 yıllık dönemde bazı üreticilerimizin dünya pazarına ürün vermeye başlamasını görebileceğiz.
Şaraplık Üzümler
İlk yazıda da belirtmiştim, ülkemizde hem yerli hem de yabancı kökenli üzümler başarıyla yetiştiriliyor. Bir kısmından bahsetmiştim, şimdi biraz daha detaya inelim.
Ülkemiz öncelikle şaraplık üzüm yetiştirmeye en uygun olan iklim kuşaklarından birisi de yer alıyor. Ayrıca kendi içinde de bölgesel olarak farklılıklar var.
Bölgelerimiz de şöyle:
Trakya/Marmara
Ege
Doğu ve Güneydoğu Anadolu
İç Anadolu ve kısmen Karadeniz (Tokat)
Akdeniz
Bu bölgelerin dışında da kısıtlı miktarda yetişen üzümler var ama buralar şarap için uygun değiller ya da yeterli miktarda üretilmiyor.
Toplam üzüm üretiminde Ege ilk başta olmasına karşın şaraplık üzümde en önemli bölgemiz Marmara/Trakya. Üretimde de başı çeken bölgelerimizden birisi aynı zamanda. Trakya’nın neredeyse tamamında şaraplık üzüm üretimi ve şarap üretimi görülüyor. Buradaki bazı butik üreticiler bir araya gelerek Trakya Bağ Rotası adlı bir oluşum da kurdular. Bu bölgede Papaz Karası, Ada Karası, Beylerce, Karalahna, Karasakız (Kuntra), Yapıncak, Altıntaş, Vasilaki yerel üzümleri üretiliyor.
Trakya’nın ardından Ege bölgesi geliyor. İzmir, Denizli ve Manisa en önemli üzüm üreten illerimiz arasında. Bu bölgede de İzmir Urla bölgesi ve Denizli Güney bölgesi öne çıkıyor. Urla şarap üreticileri de Urla Bağ Rotası adlı oluşumu kurdular.
Ege bölgesinde Sultaniye, Misket, Bornova Misketi, Foça Karası, Urla Karası, Çal Karası gibi yerli çeşitler üretiliyor ve şarabı yapılıyor.
Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde ise Elazığ, Diyarbakır, Malatya ve Gaziantep üzüm üretiminde önemli şeritlerimiz. Türkiye’de en çok üretilen şaraplı üzüm olan Öküzgözü Elazığ kökenli bir üzüm. İkinci sırada yer alan Boğazkere ise Diyarbakır kökenli. Ayrica Mardin şehrinde Mazduna ve Kerküş üzümleri ile Süryani şarapları üretiliyor. Horoz Karası da bu bölgede yetişen üzümler arasında. Sergi Karası ise Gaziantep kökenli bir üzüm.
İç Anadolu bölgesine geçtiğimizde ise esasen Kapadokya bölgesi (Nevşehir, Ürgüp) tek başına öne çıkıyor. Bir miktar da Ankara ve Kırıkkale. Burada da hem şaraplık üzüm üretimi, hem de şarap üretimi yapılıyor. Bu bölgede Dimrit, Şıradar, Emir, Akdimrit, Hasandede, Ankara Kalecik ilçesi kökenli Kalecik Karası bu bölgenin yerli çeşitleri. Bir de tam Anadolu olmayıp kısmen Karadeniz bölgesinde olan Tokat ilimizde en ünlü beyaz üzümlerden Narince üretiliyor. Bir de üretici var Tokat ilimizde.
Akdeniz bölgesinde ise kısıtlı miktarda Burdur Dimrit, Dökülen, Kabarcık adlı yerli üzümler yetişiyor.
Bu bölgeler için belirtilen üzümler o bölgenin yerel kökenli üzümleri. Ama bir çok bölgemizde iklim müsaitliğine bağlı olarak diğer bölgelerin de üzümleri üretiliyor. Öküzgözü hemen hemen her bölgede üretiliyor örneğin. Boğazkere üzümünün Marmara bölgesinde Şato Nuzun tarafından ve Ege bölgesinde Urla Şarapçılık tarafından Beyazkere adlı bir varyasyonu bile üretiliyor.
Edit: Mehmet Yalçın bir T24 yazısında benim bilmediğim bazı üzümlerden bahsetmiş.
“Canlandırılan yöresel üzümlerimizden biri, Mozart’ın bayıldığı, İtalya’daki Trentino bölgesinin Marzemino kırmızı şaraplarına hayat veren Merzifon Karası üzümü. Genetik araştırmalarla Marzemino’nun atası olduğu kanıtlanan Merzifon Karası, Tokat’taki son bağlarından çoğaltılan çubuklarla Antalya – Elmalı bağlarına dikildi ve burada iyi sonuçlar verdi. Koleksiyon bağcılığına önem veren ve gözüne kestirdiği deneme üzümlerini daha büyük oranlarda dikime geçen Likya Şarapları, Merzifon Karası’nın yanı sıra Antalya tepelerinin Acıkara üzümünü de hayata döndürdü. Yine yöreye ait Tilkikuyruğu üzümleri de, deneme aşamasında. Likya’cılar, yabancı üzümlerden şampanya bölgesi kökenli Pinot Meunier’yi de bölgeye adapte etmiş durumdalar. “
Elbette bu bölgelerin hemen hepsinde yabancı kökenli üzümler de büyük miktarlarda üretiliyor. Biraz da bunlara bakalım.
Dünya şarap üretiminde ilk 3 içerisinde yer alan üzümler Cabernet Sauvignon, Merlot ve Shiraz bizde de aynı ağırlıkla üretiliyor. Özellikle Marmara ve Ege bölgesi bu üzümlerin en yoğun üretildiği bölgeler ancak bu üzümler için bölgesel ayrım yapmak mümkün değil. İklimin uygun olduğu yerlerde üretiliyor.
Bu üzümlerin dışında Pinot Noir, Pinotage, Sangiovese, Nebbiolo, Gamay, Tempranillo, Grenache, Cabernet Franc, Cinsault, Malbec, Alicante, Petitte Verdo, Viognier, Chardonney, Sauvignon Blanc, Riesling, Chenin Blanc, Semillon, Nero D’Avola, Zinfandel, Pinot Gris üzümleri yeterli miktarlarda üretilmekte ve şarap yapılmaktadır. Ayrıca bazı üreticiler daha farklı çeşitleri de yetiştirme denemeleri yapmaktadır.
Yerli Şarap Üreticileri ve Üretim Miktarı
Önce istatistik bilgileri: Kayıtlı şarap üretim tesisi 171, aktif üretimde bulunan üretici sayısı yaklaşık 130 civarında. Bazı üreticiler hem şarap hem de başka içki çeşitleri de üretiyorlar.
En büyük üreticiler Kavaklıdere, Doluca ve Kayra. Bunlar her biri yıllık 10 milyon litreden fazla şarap üretiyorlar. Kayra, eski Tekel tesislerini satın alan Mey İçki şirketinin şarap markası. Bu üç üretici oldukça eski üreticiler aynı zamanda. Bu 3 üreticiyi Sevilen ve Pamukkale takip ediyor. İlk 5 içinde yer alan bu üreticiler toplam şaraplık üzümün %50’den fazlasını kullanıyorlar ve toplam şarap üretiminin de neredeyse yarısını gerçekleştiriyorlar. Kalan %50 ise irili ufaklı 125 kadar üretici tarafından üretiliyor. Büyük ve orta ölçekli üreticiler ve üretim kapasiteleri sonda.
Ancak dünya şarap üretimi ile kıyaslayınca acınacak durumdayız. Bir göz atalım:
Fransa 4.7 milyar, İtalya 4.65 Milyar, İspanya 3.8 Milyar ve Almanya 928 milyon litre üretirken ülkemizin ürettiği şarap 65 milyon litre civarında. Dünya şarap üretiminde payımız ise %0.01 civarında.
Bir Güney Amerika ülkesi olan Şili. Nüfusu 18 milyon, 202.000 hektar bağ alanı ile dünya sıralamasında 9’uncu sırada. Yıllık şarap üretimi ise 987 milyon litre. Dünya’nın 7’inci büyük şarap üreticisi. Şarap ihracat geliri de 1 milyar 500 milyon USD. Türkiye en son 11 Milyon USD ihracat yapabildi. Türk şarap sektörü bu rakamı 10 yıl içerisinde 100 milyon dolara çıkarmayı hedefliyor. Ülke içi tüketim turistler dahil edildiğinde bile ortalama kişi başı yıllık 1 litrenin altında.
Dünyada şarap üretimi yapan 33 ülke arasında SONUNCU sıradayız.
Bölgelere Göre Şarap Üretici sayısı
Üreticiler 5 bölgeye dağılmış durumda. toplamda kayıtlı 171 üretici var.
Marmara 69
Ege 63
İç Anadolu 25
Akdeniz 7
Doğu Anadolu 7
Şehir Bölge Bazında Üretici Sayıları
Şehir Bölge Üretici
Antalya Akdeniz 2
Mersin Akdeniz 2
Adana Akdeniz 1
Hatay Akdeniz 1
Isparta Akdeniz 1
Elazığ Doğu Anadolu 4
Mardin Doğu Anadolu 2
Malatya Doğu Anadolu 1
İzmir Ege 23
Denizli Ege 17
Muğla Ege 7
Balıkesir Ege 6
Manisa Ege 6
Aydın Ege 3
Uşak Ege 1
Nevşehir İç Anadolu 12
Ankara İç Anadolu 9
Aksaray İç Anadolu 1
Kayseri İç Anadolu 1
Tokat İç Anadolu 1
Niğde İç Anadolu 1
Tekirdağ Marmara 34
Çanakkale Marmara 22
Kırklareli Marmara 6
Edirne Marmara 5
İstanbul Marmara 2
Büyük ve orta ölçekli üreticilerin üretim kapsiteleri
ÜRETİCİ FİRMA İLİ KURULU KAPASİTE (Litre/yıl)
Mey Alkollü İçkiler San. ve Tic. A.Ş. Tekirdağ Fab. Tekirdağ 21.342.600
Kavaklıdere Şarapları A.Ş. Ankara 14.329.715
Doluca Bağcılık ve Şarapçılık A.Ş. Tekirdağ 12.514.896
Sevilen Şarap San. A.Ş. İzmir 7.000.000
Yazgan Şarapçılık San. Tic. A.Ş. İzmir 4.553.000
Mey Alkollü İçkiler San. ve Tic. A.Ş. Elazığ Fab. Elazığ 4.284.000
Taskobirlik Nevşehir 3.475.000
Pamukkale Şarapçılık San.ve Tic. A.Ş. Denizli 2.628.090
Küp Şarapçılık Fer. Gıda San.ve Tic Ltd. Şti. Denizli 2.200.000
Turasan Şarapçılık A.Ş. Nevşehir 2.000.000
Talay Şarap A.Ş. Çanakkale 1.869.800
Mey Alkollü İçkiler San. ve Tic. A.Ş. Ürgüp Fab. Nevşehir 1.225.777
Atatürk Orman Çiftliği Şarap Fab. Ankara 1.206.065
Ataol Bağcılık ve Şarapçılık Koll. Şti. Çanakkale 1.117.847
Şarköy Çiftlik Market – Gökhan Küçük Tekirdağ 1.000.000
Diğer 14.886.209
TOPLAM 95.632.999
Bu elbette kurulu kapasite, üretim rakamı değil. Üretim yaklaşık 60 milyon litre civarında.